آیا می‌دانستید اکثر خریداران به سراغ قراردادهای «قیمت ثابت» میروند، در حالیکه اکثر فروشندگان به دنبال قرارداد «بازپرداخت هزینه» هستند؟ وقتی با قراردادها سر و کار داریم، روشهای مختلفی برای دسته‌بندی آنها وجود دارد. در این مقاله، انواع قراردادها را از منظر پیکره دانش مدیریت پروژه (PMBOK) بررسی می‌کنیم. خواهیم گفت، عامل تعیین کننده در این دسته‌بندی، سهم هر کدام از طرفین قرارداد در ریسک پروژه است.
انواع قراردادها: روشهای پیمانکاری
یکی از شناخته‌شده‌ترین دسته‌بندی‌ها بر اساس «میزان واگذاری مسئولیت‌های مختلف اجرایی» از جانب کارفرما به پیمانکار است. طبق این دسته‌بندی، که به روشهای پیمانکاری نیز شناخته می‌شود، برخی از پرکاربردترین قراردادها عبارتند از:
• قرارداد طراحی ، تهیه و احداث
(EPC (Engineering, procurement, and construction
• قرارداد طراحی، تهیه ، احداث و راه اندازی
(EPCC (Engineering, procurement, construction and commissioning
• قرارداد طراحی ، تهیه ، احداث و تأمین مالی
(EPCF (Engineering, procurement, construction and finance
• قرارداد طراحی، تهیه ، احداث ، راه اندازی و تامین مالی
• (EPCCF (Engineering, procurement, construction, commissioning and finance
انواع قراردادها: روشهای فایننسینگ
نوع دیگری از دسته‌بندی قراردادها به «روشهای مختلف سرمایه‌‌گذاری و تأمین مالی» (فایننسینگ) پروژه اشاره دارد. بعضی از مهمترین این نوع قراردادها، که عموماً به صورتی مشارکتی میان دولت‌ها و بخش خصوصی منعقد می‌شوند، عبارتند از:
• قرارداد احداث، تملک و بهره‌برداری
(Build, own, operate) BOO
• قرارداد احداث، تملک و واگذاری
(Build, own, transfer) BOT
• قرارداد احداث، تملک، بهره‌برداری و واگذاری
(Build, own, operate, transfer) BOOT
انواع قراردادها بر اساس استاندارد PMBOK
هر کدام از این دسته‌بندی‌ها و مانند آنها، به دلایل مختلف تعیین شده‌اند؛ اما از منظر پیکره دانش مدیریت پروژه (PMBOK):
قراردادها بر اساس میزان سهیم شدن خریدار (کارفرما) و فروشنده (پیمانکار) در ریسک پروژه دسته‌بندی می‌شوند.
طبق این طبقه‌بندی، قراردادها به طور کل به سه دسته تقسیم می‌شوند:
• قراردادهای قیمت ثابت
Fixed Price یا Lump Sum
• قراردادهای بازپرداخت هزینه
Cost Plus یا Cost Reimbursable
• قراردادهای حق‌العمل‌کاری
Time and Materials (زمان و مواد)
Unit Price (قیمت واحد/فهرست بهایی)
قرارداد قیمت ثابت
اولین، معروف‌ترین و پرکاربردترین نوع قرارداد، قرادادهای «قیمت ثابت» هستند؛ یا اصطلاحاً «سرجمع چند؟». یعنی تعیین یک قیمت ثابت کل برای محصولی مشخص یا خدماتی که باید ارائه شود. زمانی قرارداد قیمت ثابت می‌بندیم که محصول یا آنچه که قرار است برون‌سپاری شود به خوبی مشخص شده باشد. در این شرایط، قرارداد «قیمت ثابت» از ادعاها و دعاوی بعدی جلوگیری می‌کند. برای این نوع قرارداد، خریدار باید به دقت و با جزئیات (شامل نقشه‌ها، مدارک، اسناد، فهرست‌ها…) چیزی که می‌خواهد را تعریف کند؛ که اگر چنین نکند قرارداد «قیمت ثابت» معنی ندارد و طرف مقابل در پاسخ به بسیاری از خواسته‌ها می‌تواند مدعی عدم شمول آنها در گستره پروژه شود و به تبع آن مکرراً درخواست‌های «تغییر» صادر کند.
در این نوع قراردادها هر تغییری که در گستره پروژه ایجاد می‌شود، تا وقتی که توافق طرفین حاصل نشود قابل اجرا نیست. هیچ تغییری در گستره معمولاً بدون افزایش هزینه نیست. تا وقتی گستره اضافه نشود، هزینه اضافه نمی‌شود. پس همانطور که گفته شد در قرارداد «قیمت ثابت» خریدار موظف است که محصول و یا خدمات مورد نظرش را به دقت تعریف کند. فروشنده نیز قانوناً موظف به تکمیل پروژه قرارداد است و در صورت عدم تکمیل متحمل خسارات مالی احتمالی خواهد شد. هر ابهامی که در تعریف محدوده وجود داشته باشه می‌تواند بصورت بالقوه محل ادعا باشد. این نوع قراردادها ممکن است شامل مشوق‌های مالی برای دستیابی به اهداف مشخصی در پروژه یا پیشی گرفتن از آنها باشد، مانند برنامه زمانی، تاریخ‌های تحویل، هزینه‌ها و عملکرد فنی یا هر معیار دیگری که قابل بیان به صورت کمّی و در نتیجه قابل اندازه‌گیری باشد.
در قراردادهای «قیمت ثابت»، بیشترین ریسک بر عهده فروشنده است.
قرارداد بازپرداخت هزینه
قراردادهای «بازپرداخت هزینه» نقطه مقابل قراردادهای «قیمت ثابت» هستند. در قرادادهای «قیمت ثابت» که گستره کاملاً معلوم است، قطعاً تمایل خواهیم داشت که قراردادمان را ثابت ببندیم. اما در قراردادهایی که گستره برایمان نامعلوم است، مثل قراردادهای تحقیق و توسعه (R&D)، قراردادهای تحقیقاتی-پژوهشی و قراردادهایی که برای بار اول می‌خواهیم انجام دهیم و شاید افراد یا شرکتهای خیلی معدودی بتوانند از عهده اجرای آن برآیند. در این حالت معمولاً این شرکت‌ها زیر بار قرارداد «قیمت ثابت» با ما نخواهند رفت. اینجاست که مجبوریم با آنها قراداد «بازپرداخت هزینه» ببندیم. اما قرارداد «بازپرداخت هزینه» یا «بازپرداختی» چیست؟ این قرارداد عبارت است از پرداخت به فروشنده به ازای تمامی هزینه‌های واقعی قانونی‌ای که برای کارهای تکمیل شده صرف گردیده. پس هر آنچه که هزینه شده بازپرداخت می‌شود، به علاوه‌ی مبلغی به عنوان اجرت یا فی که حکم سود را برای فروشنده دارد. به این دلیل به این قرارداد می‌گویند Cost Plus.
قراردادهای «بازپرداخت هزینه» هم ممکن است دارای مبلغی به عنوان نرخ تعدیل باشند. همچنین این نوع قراردادها ممکن است برای زمان‌هایی که فروشنده از شاخص‌های تعریف‌شده‌ای مانند زمان، هزینه، یا عملکرد فنی پیش یا عقب می‌افتد، شامل بندهای اجرت انگیزشی نیز باشند. زمانی از قراردادهای «بازپرداخت هزینه» استفاده می‌کنیم که گستره کار را در ابتدای کار به دقت نمی‌توان تعریف کرد. یا زمانی که ممکن است ریسک‌های بالایی در پروژه وجود داشته باشد؛ و یا وقتی که می‌خواهیم انعطاف‌پذیری بیشتری در خصوص گستره داشته باشیم و بتوانیم هر وقت که بخواهیم به راحتی گستره را تغییر دهیم. در این صورت، در هر نوبت از تغییر گستره، پس از اجرای آن توسط پیمانکار، فاکتور جدیدی صادر و کارفرما آنرا بازپرداخت خواهد کرد.
در قراردادهای «بازپرداخت هزینه»، بیشترین ریسک بر عهده خریدار است.
قراردادهای حق‌العمل کاری
آخرین نوع قراردادهایی که می‌خواهیم در مورد آنها صحبت کنیم قراردادهای «حق‌العمل کاری» است. وقتی مشخصات فنی پروژه، احجام، قیمت واحد و قیمت کل معلوم است، معمولاً عاقلانه‌ترین گزینه قرارداد «قیمت ثابت» است. اما وقتی مشخصات فنی و قیمت واحد نامعلوم است، احجام و قیمت کل هم به تبع آنها نامعلوم خواهد بود؛ مثل قراردادهای پژوهشی، تحقیقاتی، ساخت یک دارو و امثالهم. در این حالت به سراغ قراردادهای «بازپرداخت هزینه» می‌رویم، چون معمولاً کسی زیر بار غیر از این نمی‌رود.
همینطور وقتی کار، کار انحصاری باشد، مثلاً تنها تعدادی شرکت خیلی خاص از عهده انجام آن برآیند، معمولاً ریسک را نپذیرفته و آن را با قرادادهای «بازپرداخت هزینه» به کارفرما منتقل می‌کنند. اما گروه سومی از پروژه‌ها هست که در آنها مشخصات فنی و احجام تا حدی معلوم است، ولی نه به اندازه قراردادهای «قیمت ثابت»، و تا حدی مجهول است، ولی نه به اندازه قراردادهای «بازپرداخت هزینه»؛ بلکه حالتی بینابین این دو حالت رخ می‌دهد که قیمت واحد معلوم است، اما چون احجام قطعی نیست، قیمت کل تا حدی (و نه کاملاً) معلوم است. در این حالت به سراغ قراردادهای «حق‌العمل کاری» می‌رویم.
در قراردادهای «حق‌العمل کاری»، ریسک میان خریدار و فروشنده به میزان مساوی تقسیم می‌گردد.
| نوع قرارداد | گستره | قیمت واحد | احجام | قیمت کل | ریسک |
|---|---|---|---|---|---|
| قیمت ثابت | مشخص (انعطاف ناپذیر) | مشخص | مشخص | مشخص | فروشنده |
| بازپرداخت هزینه | نامشخص (انعطاف پذیر) | نامشخص | نامشخص | نامشخص | خریدار |
| حق‌العمل کاری | تا حدی مشخص | مشخص | تا حدی مشخص | تا حدی مشخص | فروشنده/خریدار |
در این مقاله با سه نوع قراردادی که در پیکره دانش مدیریت پروژه معرفی شده به طور اجمالی آشنا شدیم. در قسمت دوم همین مقاله، انواع مختلف هر کدام از این قراردادها را به طور خاص و با جزئیات مرور می‌کنیم. به یاد داشته باشیم:
«انتخاب صحیح نوع قرارداد، می‌تواند تفاوت بین شکست تا پیروزی پروژه باشد.»